του Ηλία Σαραντάκου
Το να επιχειρήσει κανείς να παρουσιάσει τον τόπο όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε είναι πολύ δύσκολο, όταν μάλιστα ο τόπος αυτός είναι κατάφορτος από ζωή, πολιτισμό και περιπέτειες χιλιάδων χρόνων. Εγώ παραμερίζοντας τα βιώματα και τους συναισθηματικούς δεσμούς μου με το Βαφειό, όπου γεννήθηκα, μεγάλωσα και γνώρισα τον υπέροχο αυτό τόπο, θα προσπαθήσω να περιγράψω την πραγματικότητα όπως οι επιστημονικές πηγές και τα λαϊκά ακούσματα πέρασαν μέσα μου και μου έδωσαν την αίσθηση ότι είμαι παιδί του Μυκηναϊκού πολιτισμού, της Δωρικής στιβαρότητας και της βυζαντινής ελληνοχριστιανικής χιλιετίας.
Ο τόπος αυτός είναι διάσπαρτος από αρχαιολογικά απομεινάρια που μαρτυρούν το βαθμό της πνευματικής και της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μαρτυρούν τις ασχολίες, το κοινωνικό καθεστώς, τα έθιμα, το εμπόριο και τις αλληλοεπιδράσεις με τους τότε γειτονικούς ανατολικούς λαούς. Τρανό μνημείο της μακρόχρονης ζωής και παράδοσης του τόπου είναι ο θολωτός τάφος, τα Βαφεία, οι Βυζαντινοί ναοί. Στη μέση της εύφορης και πολύκαρπης Λακεδαίμονας υψώνεται ο λόφος του Βαφειού. Όταν το 1889 έγινε η ανασκαφή του Θόλου από τον αρχαιολόγο Χρήστο Τσούντα, βρέθηκε στο έδαφος του θόλου πλήθος κτερισμάτων μεταξύ των οποίων και τα δύο χρυσά κύπελλα με τις ανάγλυφες παραστάσεις αγρίων και εξημερωμένων ταύρων. Όλος αυτός ο πολύτιμος αρχαιολογικός θησαυρός βρίσκεται στο αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών (Πατησίων) σε περίοπτη θέση πλουτίζοντας το χώρο των Μυκηναϊκών εκθεμάτων. Η αξία των κυπέλλων και όλου αυτού του θησαυρού συνοψίζεται στη φράση του Σπύρου Μαρινάτου «Αν δεν είχαμε τα χρυσά κύπελλα δεν θα μπορούσαμε να εκτιμήσουμε το βαθμό της Μυκηναϊκής τέχνης». Όπως και σε άλλους αξιόλογους αρχαιολογικούς χώρους, έτσι και στο λόφο του τάφου πλάστηκαν διάφορες παραδόσεις που απέβλεπαν στην ιερότητα του λόφου και στην προστασία των θησαυρών από τους τυμβωρύχους. Έτσι εδώ έχουμε τον Αράπη, τον τσοπάνη με τα φλουριά, τα λουτρά της Ωραίας Ελένης και άλλες. Ο λόφος αυτός ονομάζεται Μενελάια γιατί πίστευαν ότι εκεί ήταν τα ανάκτορα του Μενελάου, ενώ τελευταίες ανασκαφικές έρευνες τα τοποθετούν στην περιοχή της Πελλάνας. Γύρω στα 1600 π.Χ. έφθασαν εδώ οι Μινύες, κυνηγημένοι από τον Ορχομενό και ίδρυσαν πολυάνθρωπη πόλη ανατολικά του λόφου μέχρι τον Ευρώτα.
Λίγο πιο πέρα υψώνεται ο Παλαιόπυργας, το κέντρο, ως λέγεται, της αρχαίας Φάριδος. Ο Παλαιόπυργας υψώνεται και φωνάζει ότι κάτι πιο σημαντικό υπάρχει μέσα του που το προστατεύει επί αιώνες. Την άποψη αυτή έχουν και ο Σπύρος Μαρινάτος και ο Μανόλης Κορρές. Ένα μικρό τούνελ διαμπερές στη ρίζα του θα μας απογοήτευε ή θα μας έκανε πάλι γνωστούς στα πέρατα του κόσμου. Ανατολικά του τάφου και κοντά στις όχθες του Ευρώτα λειτουργούσαν αργότερα τα γνωστά της εποχής εκείνης Βαφεία. Πρέπει να κάλυπταν τις ενδυματολογικές και άλλες ανάγκες πολλών εξεχόντων προσώπων. Ως υλικό της βαφής χρησιμοποιείτο η πορφύρα, ένα είδος οστρακοειδών που εκκρίνουν βαθυκόκκινες ουσίες. Το ένδυμα με χρώμα πορφύρας κυκλοφορεί και σήμερα. Ο τόπος όπου υπήρχαν τα Βαφεία σήμερα λέγεται Βαφειά και ο νέος οικισμός των Αμυκλών, το Βαφειό, άφησε πίσω το όνομα Μάρμαλη.
Ο σημερινός οικισμός των Αμυκλών, το Βαφειό, βρίσκεται στη μέση της Λακεδαίμονος, 7 χιλιόμετρα νοτίως της Σπάρτης, και αποτελεί άξιον απορίας πως έτυχε να χτιστεί ανάμεσα στον Ταϋγέτο και τον Πάρνωνα, στον τάφο του Βαφειού και στο ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, μεταξύ των Ιερών Ναών Αγίας Θέκλας και Μεταμόρφωσης του Σωτήρος ή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και Ζωοδόχου Πηγής Λεύκης. Εδώ θα ήθελα να σταθώ στις δύο αυτές εκκλησίες. Ήταν εγκληματική η απόφαση των Μητροπολιτών και των εκκλησιαστικών επιτρόπων να καταστρέψουν τα δύο τότε βυζαντινά εκκλησάκια και να τα μετατρέψουν σε ναούς χωρίς παράδοση βυζαντινής αρχιτεκτονικής και χωρίς κατάνυξη. Το εκκλησάκι της Λεύκης εξυπηρετούσε, όπως ήταν, τις εκκλησιαστικές ανάγκες των ελαχίστων κατοίκων του χωριού αφού λειτουργούσε μόνο στην εορτή της Ζωοδόχου Πηγής. Το ίδιο έγινε τη δεκαετία του 1950 και με την εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ξυλόγλυπτο τέμπλο, γυναικωνίτης, ολόγλυφος μαρμάρινος κίονας, όλα θυσία στον εκσυγχρονισμό.
Το σημερινό χωριό Βαφειό διαθέτει ποιότητα σε σπίτια και προπαντός σε ανθρώπους. Βρίσκεται σε πλούσιο φυσικό περιβάλλον, έχει κλίμα ξηρό – υγιεινό (Ξηροκάμπια) και απλώνεται στο Δημοτικό δρόμο με δύο παραδρόμους, ο ένας οδηγεί προς τη Λεύκη και ο άλλος προς τις αρχαιότητες. Οι μόνιμοι κάτοικοι σήμερα είναι σε αριθμό περίπου εβδομήντα (70) ενώ πριν από την αθρόα μετανάστευση της δεκαετίας του 1950 αριθμούσε τους διπλάσιους. Οι ασχολίες των κατοίκων πριν λίγα χρόνια, ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Τα σύγχρονα παντός είδους μέσα οδήγησαν τους νέους σε άλλα επαγγέλματα. Όλοι, αγρότες, υπάλληλοι, τεχνίτες, μικροί επαγγελματίες, διακρίνονται για το φιλοπρόοδο και για το δημιουργικό τους πνεύμα. Έχουν καλές κοινωνικές σχέσεις και φροντίζουν για την ευπρέπεια και για την καλή εικόνα του χωριού τους.
Το Βαφειό και η Ριζά (ριζάρι, φυτό κατάλληλο για βαφή) έχουν δική τους ενορία, δραστήριο αθλητικό - πολιτιστικό σύλλογο, σύγχρονο γήπεδο ποδοσφαίρου και καλαθοσφαίρισης, παιδική χαρά, καφενείο - αναψυκτήριο για τα βράδια όπου όλα μαζί στο χώρο του «αναπαυόμενου» Δημοτικού σχολείου δίνουν ευχάριστο περιβάλλον. Το μεγαλύτερο ευχάριστο γεγονός της κάθε χρονιάς είναι ο εορτασμός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, στις 6 Αυγούστου. Την ημέρα αυτή συρρέει στη «Σωτηρίτσα» πλήθος κόσμου. Προσκυνητές όχι μόνο από τα γύρω χωριά και από τη Σπάρτη αλλά και από το εξωτερικό, κυρίως συγχωριανοί μας μετανάστες.
Για να είναι, ασφαλώς, σύγχρονη και πολιτισμένη μια πόλη ή ένα χωριό πρέπει, εκτός των άλλων, να διαθέτει και καλές υποδομές, ευθύνη των οποίων έχει η τοπική Αυτοδιοίκηση α΄ και β΄ βαθμού. Το Βαφειό, όπως και άλλα χωριά, στερείται των αναγκαίων υποδομών από την «αβλεψία» ή από την παράλειψη των αρμοδίων Αρχών. Το Βαφειό έχει ανάγκη από 1) την ολοκλήρωση της αντικατάστασης των σαθρών αμιαντοσωλήνων του δικτύου ύδρευσης, 2) την επέκταση του δικτύου άρδευσης (ΤΟΕΒ Αμυκλών), 3) την διαπλάτυνση του Δημοτικού δρόμου από το τελευταίο σπίτι των Αμυκλών μέχρι το πρώτο σπίτι του Βαφειού (όχι προχειρότητες, όχι μπαλώματα), 4) τον καθαρισμό του δρόμου προς τον τάφο του Βαφειού και την προστασία, με αντερείσματα, της υπάρχουσας μερικής αναστήλωσης που έγινε από τον αρχαιολόγο Χρύσανθο Χρήστου.
Μέχρι «προχθές» κι εγώ έπαιρνα το δρόμο προς τις ράχες για να αγναντέψω από το λόφο του τάφου τον Ταΰγετο το πρωί και τον Πάρνωνα το απόγευμα. Να δω από εκεί το χωριό μου και το σπίτι μου, τα γύρω χωριά και τον φτωχό και εξαθλιωμένο σήμερα χείμαρρο Ευρώτα, αποψιλωμένο και φορτωμένο με κάθε λογής σκουπίδια. Περπατούσα στον λιθόστρωτο δρόμο και ρέμβαζα. Ρέμβαζα αλλά και μελαγχολούσα. Πόσων γενιών χάθηκαν εδώ τα ίχνη όπως θα χαθούν και τα δικά μου με το πρώτο βροχερό σούρουπο.
