Το σχολείο είναι θεμελιακός και κυρίαρχος θεσμός της οργανωμένης πολιτείας με καθολική στήριξη. Προσδιορίζεται από το κτίριο όπου στεγάζεται το εκπαιδευτικό ίδρυμα, τα παιδιά, τους νέους και τις νέες που φοιτούν σε αυτό, το εκπαιδευτικό προσωπικό, καθώς και από το περιεχόμενο της παρεχομένης Παιδείας. Σκοπός του είναι η κοινωνικοποίηση, η αγωγή, η μόρφωση και γενικότερα η ολόπλευρη ανάπτυξη των νέων και η ομαλή ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο. Επιδιώκει την πειθαρχία και τη συμμόρφωση προς ορισμένες αρχές, ώστε οι νέοι ελεγχόμενοι και κατευθυνόμενοι να ενταχθούν στο κράτος, το οποίο αναντίρρητα με ευλάβεια και κατάνυξη οφείλουν να υπηρετήσουν. Ο τρόπος οργάνωσης, η διαδικασία εκπαίδευσης που συντελείται, τα καθημερινά και χρόνια μετρήσιμα αποτελέσματα αξιώνουν ή απαξιώνουν το συγκεκριμένο θεσμό.
Η σύγχρονη κοινωνία είναι αποτέλεσμα συνειδητών σχεδιασμών. Η εκπαιδευτική διαδικασία ακολουθώντας πιστά τους κανόνες της αγοράς είναι ενταγμένη σε συγκεκριμένο σύστημα επιλογών. Η θεσμοθέτηση των αξιών, η οριοθέτηση των εννοιών της κρίσης και του προβληματισμού συνθέτουν ένα ελεγχόμενο περιβάλλον.
Κατά τα παιδικά χρόνια της περιέργειας, της παρόρμησης και της προσαρμογής επιβάλλεται υπακοή και υποταγή. Την περίοδο της εφηβείας, της αμφισβήτησης, της ανακάλυψης και της ωρίμανσης επιχειρείται παρεμπόδιση και συγκράτηση. Η οποιαδήποτε παρέκκλιση απαγορεύεται. Η κοινωνική παρεκτροπή τιμωρείται.
Η διεθνής οικονομία του κεφαλαίου βασισμένη στην εκμετάλλευση και στη συσσώρευση πλούτου έχει τα όργανά της, τα οποία συνειδητά ή όχι είναι ενταγμένα στην υπηρεσία της. Οι δάσκαλοι, εκπρόσωποι και φορείς των απόψεων του κράτους, αντίγραφα συγκεκριμένων προτύπων, απαιτούν σεβασμό και συμμόρφωση. Η διδασκαλία κινείται σε συγκεκριμένα πλαίσια, απολύτως διακριτά, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της κοινωνικής παραγωγής, προθάλαμος της ανάγκης της διοίκησης και της βιομηχανίας. Επαγγελματίες εκπαιδευτικοί χωρίς ανοχή και αντοχή αντιμετωπίζουν με τον ίδιο τρόπο οτιδήποτε νέο, ιδιαίτερο και διαφορετικό παρ’ ότι οφείλουν να γνωρίζουν ότι η γνώση αποκτιέται τελείως προσωπικά. Με το ένα πόδι έξω από το σχολείο δεν έχουν τη διάθεση και την υπομονή, αφού τρέχουν να υπηρετήσουν (το ενδιαφέρον τους εστιάζεται και σε) άλλους χώρους. Εγκλωβισμένοι από το σύστημα των γενικών εξετάσεων πολλοί σπούδασαν και ορκίστηκαν παρά τη θέλησή τους. Οι περισσότεροι έχουν παραδώσει το πνεύμα προτού μπουν στην αίθουσα. Λίγοι γοητεύονται από την επικοινωνία με την ανήσυχη και προβληματισμένη νεολαία.
Η αυταρχικότητα που προκύπτει από τη δομή και τη λειτουργία του σχολείου, η συγκεκριμένη στόχευση και κατεύθυνση και η μονολιθικότητα της διδασκαλίας οδηγούν τους νέους στην αποξένωση, στην αποστασιοποίηση και στην απομάκρυνση. Τυπικά παρακολουθούν κάτω από υποχρεωτική πίεση. Άραγε πόσοι πραγματικά έλκονται και προσέρχονται με διάθεση, ευχαρίστηση και ενδιαφέρον; Μήπως σπεύδουν στο σχολείο περισσότερο για τις απουσίες, παρά για να μάθουν; Τα διαπραγματευόμενα θέματα αλλά και τα βιβλία δεν είναι πάντα κατανοητά, δεν είναι προσιτά και απευθύνονται κυρίως σ’ αυτούς που έχουν προπαιδεία ή παραπαιδεία. Οι ώρες διδασκαλίας δεν επαρκούν για την εξήγηση, την κατανόηση και την εμπέδωση της διδακτέας ύλης, όπου η εντολή για την ολοκλήρωσή της είναι σαφής. Τα εργαστήρια είναι ευπρόσδεκτα, γιατί είναι πιο χαλαρά, πιο πρακτικά και συντελούν στην επιβεβαίωση της θεωρίας. Μήπως είναι σκόπιμο και αναγκαίο, σε πολλές περιπτώσεις, η μάθηση να συνδέεται με τη δημιουργία;
Η ταλαιπωρία, η αγωνία και το άγχος από την εξεταστική διαδικασία σε όλες τις μορφές της, στην οποία υποβάλλονται οι νέοι και οι νέες από την παιδική ηλικία, και οι επιπτώσεις στην υγεία και στην ψυχοσωματική τους ισορροπία είναι πολύ σοβαρές. Ο φόβος και ο τρόμος από τον κίνδυνο της αποτυχίας και ο αντίκτυπος στη βαθμολογία είναι υπαρκτοί. Η σύγκριση με άνισα δεδομένα, η διαφορετικότητα ανά περιοχή (κέντρο ή περιφέρεια, πλούσια ή φτωχή κ.λπ.) καθιστούν την αξιολόγηση αναξιόπιστη. Το περιεχόμενο της εκπαίδευσης υποχρεωτικό και ανελαστικό προάγει την αποστήθιση σε βάρος της κριτικής ικανότητας. Παράγραφοι και ασκήσεις την επομένη των εξετάσεων έχουν παραμεριστεί, τελείως ξεχαστεί. Ο θεωρητικός δε γνωρίζει να υπολογίζει το ΦΠΑ και ο θετικός, έστω και περιληπτικά, την ιστορία και τον πολιτισμό. Η γενική μόρφωση έχει πλήρως διαγραφεί, αφού το σχολείο είναι ένα απέραντο εξεταστικό κέντρο με συγκεκριμένους στόχους.
Είναι ανάγκη τα νέα μυαλά να ερευνήσουν, να ελευθερωθούν, να πετάξουν. Να σπάσουν τα στεγανά και τα περιχαρακώματα που το σύστημα εξουσίας για λόγους εξάρτησης και ελέγχου έχει εγκαταστήσει. Να ενταχθούν στην πρώτη γραμμή του αγώνα για ένα διαφορετικό σχολείο, από το οποίο θα αποφοιτούν ελεύθεροι νέοι και νέες. Με ριζοσπαστικότητα παντού. Με ελεύθερη άποψη και διακίνηση των ιδεών. Με όραμα και πορεία στα ίχνη των περιπατητικών σχολών. Ένα σχολείο που θα μπορούσε «να αποτελέσει το σπόρο της αυριανής κοινωνικής ελευθερίας». Ivan Illich.