Γράφει ο Στράτης Δούνιας
Στην ελληνική αρχαιότητα γινόταν το έθιμο του εορταστικού άρτου. Τον εορταστικό άρτο τον πρόσφεραν οι πρόγονοί μας στους θεούς τους για να τους ευχαριστήσουν και έτσι οι θεοί να τους εξασφαλίσουν υγεία, δύναμη και ευετηρία (=καλή εσοδεία, καλοχρονιά). Υπήρχε επίσης, στην αρχαιότητα, η συνήθεια να προσφέρουν οι άνθρωποι στους δαίμονες και στους θεούς του Κάτω Κόσμου μελίπηκτα γλυκίσματα, τις λεγόμενες μειλίχιες προσφορές, για να τους εξευμενίσουν. Να γίνουν, δηλαδή, οι δαίμονες και οι θεοί του Κάτω Κόσμου ευνοϊκοί απέναντι σ΄ αυτούς που τους πρόσφεραν γλυκίσματα…
Τα χριστιανικά χρόνια, ο ελληνικός λαός αντικατέστησε το έθιμο του εορταστικού άρτου και των μειλίχιων προσφορών με τη βασιλόπιτα.
Η βασιλόπιτα έχει την καταγωγή της στο παρακάτω περιστατικό από τη δράση και την αρχιερατική ευλογία τού Μεγάλου Βασιλείου.
Όταν ο Βασίλειος ήταν επίσκοπος στην Καισάρεια, ο τότε έπαρχος της Καππαδοκίας (περιοχή της Μικράς Ασίας) πήγε με σκληρές διαθέσεις να εισπράξει φόρους. Οι κάτοικοι φοβισμένοι ζήτησαν την προστασία του ποιμενάρχη τους Βασιλείου. «Σας προτρέπω ευθύς», τους είπε εκείνος, «να μου φέρει έκαστος ό,τι πολύτιμον έχει αντικείμενον». Οι Καισαρείς μάζεψαν, λοιπόν, πολλά τέτοια δώρα και βγήκαν μαζί με τον Βασίλειο, τον δεσπότη τους, να προϋπαντήσουν τον έπαρχο. Ήταν όμως τέτοια η εμφάνιση και η πειθώ του Μεγάλου Βασιλείου, που ο έπαρχος καταπραΰνθηκε και δε θέλησε να πάρει τα δώρα των κατοίκων.
Αυτοί γύρισαν πίσω χαρούμενοι και ο άγιος Βασίλειος πήρε να τους δώσει τα τιμαλφή που είχε συγκεντρώσει. Ο χωρισμός όμως ήταν δυσχερής, γιατί δεν ήξερε τι είχε προσφέρει ο καθένας. Ο Βασίλειος τότε σκέφτηκε έναν θαυματουργικό τρόπο: Διέταξε να φτιάξουν το βράδυ του Σαββάτου πλακούντια, δηλαδή μικρές πίτες, και μέσα σε καθεμία έβαλε από ένα αντικείμενο, νόμισμα, δαχτυλίδι ή οτιδήποτε άλλο τιμαλφές είχε προσφερθεί από τον κόσμο. Την επομένη ο ιεράρχης έδωσε από μία πίτα σε κάθε Χριστιανό. «Ποίον θαύμα! Εντός του πλακουντίου (πίτας) εύρεν έκαστος ό,τι είχε προσφέρει! Από τότε, λέγει η παράδοση, κάθε στη γιορτή του Αγίου Βασιλείου, κάνουμε κι εμείς πίτες και βάζουμε μέσα νομίσματα». (Φαίδων Κουκουλές, περιοδικό των εν Αθήναις Μικρασιατών Ξενοφάνης)
Ο άγιος Βασίλειος ο Μέγας γεννήθηκε στη Νεοκαισάρεια του Πόντου το 329 και πέθανε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, της Μικράς Ασίας, το 379. Υπήρξε ιεράρχης, ένας από τους πατέρες της Εκκλησίας, έχοντας σπουδάσει στην Αθήνα. Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, καταπολέμησε τον αρειανισμό, θεμελίωσε τη χριστιανική του θεολογία αντλώντας κυρίως από την πλατωνική φιλοσοφία. Μεγάλο υπήρξε και το φιλανθρωπικό του έργο.
Ο άγιος Βασίλειος στην Ορθόδοξη Εικονογραφία παριστάνεται ψηλός, ασκητικότατος στην όψη του, με μακριά μαύρη και οξεία γενειάδα και ένα πλεξιδάκι στην κορυφή του κεφαλιού του. Κρατεί ειλητάριο (= επιμήκη περγαμηνή). Στις μονές ζωγραφίζεται να κρατεί χαρτί με το ρητό: «Ψυχῆς το κάλλος ἀσφαλῶς φρουρητέον. Τοῦτον ζητήσει ὁ θεός».
Η βασιλόπιτα που κόβεται τις μέρες της Πρωτοχρονιάς, συνήθως μέσα στον Ιανουάριο, από διάφορους φορείς καλώντας τα μέλη τους (όπως μέλη συλλόγων, επαγγελματιών, υπαλλήλων του κάθε κλάδου, εργατών, καλλιτεχνών), οργανώνοντας, κατά περίπτωση, φιλανθρωπικούς εράνους, εσπερίδες, συνεστιάσεις και χορούς, είναι η εξέλιξη ή προέκταση του λαϊκού εθίμου της πρωτοχρονιάτικης πίτας, που προαναφέρθηκε. Το κόψιμο μιας τέτοιας πίτας και το μοίρασμά της στα μέλη των κοινωνικών και άλλων φορέων, φανερώνει τους συνεργατικούς δεσμούς και την αλληλεγγύη μεταξύ τους.
Η συνήθεια αυτή (σύμφωνα με τον λαογράφο Δημ. Λουκάτο) προέρχεται από τις συναδελφικές πρωτοβουλίες των παλαιότερων συντεχνιών και συλλόγων, τις «Αδελφότητες», όταν συγκεντρώνονταν την παραμονή, ή το απόγευμα, της Πρωτοχρονιάς, έκοβαν τη πίτα τους και μοιράζονταν με αδελφικό πνεύμα τα κομμάτια της για το καλό το δικό τους και το καλό του κοινού επαγγέλματός τους. «Ο πρωτομάστορας, το αφεντικό ή ο πρόεδρος έπαιρναν θέση οικογενειάρχου, εσταύρωναν την πίτα και την εμοίραζαν. Το νόμισμα τότε ήταν γενναίο δώρο για τον τυχερό, και μπορούσε να το πάρει και ο πιο άσημος μαθητευόμενος».
