της Ιλέην Ρήγα
Στη Μάνη, τα Χριστούγεννα οι νοικοκυρές, όπως κάθε χρόνο, ετοιμάζουν τον εορταστικό άρτο που θα κοσμήσει το γιορτινό τραπέζι, πλάθοντας τον με κινήσεις που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά, μια τελετουργία που κρατιέται ζωντανή με ευλάβεια. Λίγες μέρες πριν, αποβραδίς, αναμιγνύουν το προζύμι όπως το έκαναν οι μητέρες και οι γιαγιάδες τους, αφήνοντάς το να ξεκουραστεί στο σκοτάδι της κουζίνας. Το πρωί της μεγάλης ημέρας, παίρνουν τη ζύμη και τη μεταμορφώνουν σε χριστόψωμο, σε ψωμί που δεν είναι απλώς ψωμί, μα ο ευλογημένος άρτος που φέρει μέσα του τη σημασία των Χριστουγέννων.
Η ζύμη που χρησιμοποιείται είναι απλή, χωρίς ζάχαρη ή μυρωδικά, όπως η ζωή και ο τόπος αυτών που την πλάθουν. Λιτή και απέριττη, όπως οι άνθρωποι της Μάνης. Η διαφορά του χριστόψωμου από τα καθημερινά καρβέλια δεν βρίσκεται στα υλικά, αλλά στο σχήμα και στα σχέδια που χαράσσονται πάνω του. Αυτά τα σχέδια είναι πανάρχαια, συμβολικά, κάθε ένα με νόημα και ιστορία. Χάνονται στα βάθη του χρόνου και αλλάζουν από χωριό σε χωριό, αντανακλώντας την παράδοση, την καθημερινότητα και τις ανάγκες των ανθρώπων που τα δημιούργησαν.
Κάθε χριστόψωμο φέρει σύμβολα με φανερούς και κρυφούς συμβολισμούς, που προσελκύουν και προστατεύουν την οικογένεια. Είναι σαν να έχουν μαγικές ιδιότητες. Φροντίζουν για την ευημερία κάθε μέλους, για την εστία, τα ζώα, τα κτήματα και τις καλλιέργειες. Μέσα από αυτά τα σύμβολα, οι γυναίκες που ζυμώνουν το χριστόψωμο εξορκίζουν το κακό, απομακρύνουν κάθε επιβουλή και ενεργοποιούν την καλή τύχη και την ευλογία. Θέλουν να δουν τους ανθρώπους τους να προκόβουν, να τιμούν την οικογένεια και να κρατούν ζωντανό το όνομά της.
Το σχήμα του χριστόψωμου είναι συνήθως ένα καρβέλι, σπανιότερα κουλούρα. Σε κάθε περίπτωση, στο κέντρο χαράσσεται ένας σταυρός, από άκρη σε άκρη. Ο σταυρός φτιάχνεται από ένα μακρόστενο κορδόνι ζύμης, που καλύπτει όλο το ψωμί. Στην άκρη, το κορδόνι χωρίζεται στα δύο με ένα μαχαίρι ή ψαλίδι, σχηματίζοντας μια διχάλα, και τα νέα άκρα πλάθονται ώστε να είναι συμμετρικά και εμφανίσιμα, συστρεφόμενα ημικυκλικά. Στη συνέχεια, το χριστόψωμο στολίζεται με αποξηραμένους καρπούς με κέλυφος, κυρίως καρύδια, κάποιες φορές αμύγδαλα ή συχνά και τα δύο. Στο κέντρο του σταυρού και στα τεταρτημόρια που σχηματίζονται, τοποθετείται ένα καρύδι, ενώ σε διάφορα σημεία γύρω του μπαίνουν οι καρποί, πάντα συμμετρικά. Σε κάποια χωριά πασπαλίζουν και με σουσάμι.
Στα χριστόψωμα που έχουν σχήμα κουλούρας, ο σταυρός παραμένει στο κέντρο, ενώ γύρω του πλάθονται διάφορα σύμβολα από την ίδια ζύμη: πουλάκια, αγκινάρες, λεμονανθοί, φιδόσχημες γιρλάντες, σταυρουδάκια ισοσκελή, σταφύλια. Όλα αυτά τοποθετούνται συμμετρικά, σε απόλυτη ισορροπία, σαν να χορεύουν γύρω από τον σταυρό. Όταν το χριστόψωμο είναι έτοιμο, αφήνεται να φουσκώσει, να πάρει ζωή, και ύστερα ψήνεται. Ορισμένες φορές αλείφεται με χτυπημένο αυγό για να πάρει ωραίο χρώμα, άλλες φορές με νερό, ώστε να γυαλίσει διακριτικά.
Το παραδοσιακό μανιάτικο τραπέζι των Χριστουγέννων συμπληρώνεται από το φαγητό: χοιρινό με σέλινα φρικασέ, συνοδευόμενο από κόκκινο κρασί και διάφορους μεζέδες. Η οικογένεια κάθεται ιεραρχικά. Στην κεφαλή ο πατέρας, γύρω τα μέλη με σειρά, σύμφωνα με την ηλικία και τη θέση τους στο σπίτι. Πριν το γεύμα, ο πατέρας προσεύχεται, σταυρώνει τρεις φορές το χριστόψωμο, το κόβει και το μοιράζει λέγοντας ευχές. Τα μέλη ανταλλάσσουν ευχές μεταξύ τους και τότε ξεκινά η γιορτή.
Τα σύμβολα που κοσμούν τα χριστόψωμα είναι φορείς αρχετύπων και εννοιών, ενσωματωμένων στο συλλογικό υποσυνείδητο του λαού. Τα συναντάμε και σε λιθανάγλυφα κατοικιών και εκκλησιών, σε υφαντά, σε κεντητά ψωμιά. Μέσα από αυτά, η αρχέγονη προγονική μνήμη παραμένει ζωντανή, μεταφέροντας τις αξίες και τα μηνύματα των προγόνων στις επόμενες γενιές, ακόμη κι όταν η εκτέλεση γίνεται πια από συνήθεια, ασυνείδητα.
Τα σύμβολα που κοσμούν τα χριστόψωμα της Μάνης φέρουν μαζί τους βαθύ νόημα και πολυσήμαντες ερμηνείες. Η αγκινάρα συμβολίζει την αναγέννηση, τη γονιμότητα και την πρόοδο, αλλά ταυτόχρονα φέρνει προστασία, διώχνοντας το κακό μάτι. Τα άνθη, λεμονανθοί και μαργαρίτες, φέρνουν μαζί τους τις χαρές και τα ευοίωνα μοτίβα της ευτυχίας, ενώ οι καρποί και οι σπόροι, καρύδια, αμύγδαλα, σουσάμι και γαρύφαλλο, μιλούν για αφθονία, αναγέννηση, ευγονία και αθανασία, προσκαλώντας την ανάσταση και τη συνέχεια της ζωής. Τα πουλάκια, μαντατοφόροι καλών μηνυμάτων, φέρουν στον ράμφος τους μικρά χαρτάκια. Τα κόκκινα σημαίνουν χαρά και καλά νέα, τα μπλε δόξα, μόρφωση και καλή φήμη. Ο σταυρός, κεντρικό σύμβολο του χριστόψωμου, υπενθυμίζει το μαρτύριο του Ιησού και συνδέει τον άνθρωπο με την πίστη, το ορατό και το αόρατο, ενώ τα σταφύλια και η άμπελος, αρχαιοελληνικά σύμβολα γονιμότητας και πολυτεκνίας, παραπέμπουν στη Θεία Κοινωνία και στην επαφή με το Θείο.
Κάθε χριστόψωμο είναι τελετουργία, παράδοση, ευχή και ελπίδα, ένα νήμα που ενώνει το παρελθόν με το παρόν, το σπίτι με την οικογένεια, τη γη με την ευημερία. Ζυμώνει μέσα του τη πίστη, την προσδοκία της αθανασίας αλλά και τη μνήμη των παλαιότερων γενεών.
(με πληροφορίες από Ελένη Τζικάκου)
