Ένα λεπτό και συχνά «κρυφό» ζήτημα, που για πολλούς παραμένει περιβεβλημένο από σιωπή και κοινωνικά ταμπού, αναδείχθηκε τον Μάιο στην Πνευματική Εστία Σπάρτης, στην εκδήλωση με τίτλο «Η Σιωπή Πονάει: Ας μιλήσουμε για την Υπογονιμότητα», την οποία διοργάνωσε η Λάκαινα ιδρύτρια του οργανισμού mitrotita.gr, κ. Βίκυ Χαντζάκου. Η πρωτοβουλία αποτέλεσε πρό(σ)κληση για τη διάσπαση της σιωπής και την ενθάρρυνση ανοιχτού διαλόγου γύρω από την υπογονιμότητα, ένα ζήτημα που εξακολουθεί να θεωρείται αμφιλεγόμενο, εν πολλοίς. Σκοπός ήταν η παροχή ουσιαστικής πληροφόρησης για τις «ρίζες» και τις συνέπειες της υπογονιμότητας, η απομυθοποίηση διαδεδομένων παρανοήσεων και η τόνωση της ανάγκης για δίκαιη και ισότιμη προσέγγιση, για αμφότερα τα δύο φύλα.

Στο περιθώριο της εκδήλωσης, η Β. Χαντζάκου παραχώρησε συνέντευξη στον «ΛΤ», όπου αναφέρθηκε στους σκοπούς και το έργο του οργανισμού mitrotita.gr, αναδεικνύοντας τη σημασία της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης. «Στην ομιλία μου στη Σπάρτη θέλησα να μοιραστώ μια προσωπική και συλλογική ιστορία, αυτή που κρύβεται πίσω από τη δημιουργία του mitrotita.gr. Η υπογονιμότητα είναι ένα δύσκολο και συχνά σιωπηλό βίωμα, που αφορά χιλιάδες ζευγάρια στην Ελλάδα», αναφέρει αρχικά κι εξομολογείται: «Μέσα από τον δικό μου πολύχρονο αγώνα -17 σπερματεγχύσεις, αποβολές, χειρουργεία και τελικά η γέννηση των διδύμων μου- κατάλαβα πόσο σημαντική είναι η σωστή πληροφόρηση και η ψυχολογική υποστήριξη. Αυτή η διαδρομή με οδήγησε να ιδρύσω πρώτα μια κλειστή ομάδα στο Facebook, τη “Μυστική Πύλη (Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή)”, και αργότερα τον οργανισμό mitrotita.gr, που σήμερα προσφέρει στήριξη σε υπογόνιμα ζευγάρια σε όλη τη χώρα», σημειώνει και προσθέτει: «Στην εκδήλωση, αναδείξαμε τις σοβαρές ελλείψεις που υπάρχουν στο ελληνικό σύστημα υγείας. Μίλησα, επίσης, για τη σημασία της τέχνης στην έκφραση του βιώματος: μέσα από το βιβλίο μας “Μητέρες εν αναμονή: Ανεβαίνοντας τον Γολγοθά της Υπογονιμότητας”, που περιλαμβάνει 30 αληθινές μαρτυρίες, αλλά και μέσα από τη συνεργασία με καλλιτέχνες, επιχειρούμε να φωτίσουμε με ευαισθησία αυτή τη δύσκολη διαδρομή. Παρουσιάσαμε, επίσης, το εκπαιδευτικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα “FActs!”, ένα διαδραστικό εργαλείο που στόχο έχει να ενημερώσει εφήβους ηλικίας 15 έως 18 ετών για θέματα αναπαραγωγικής υγείας, υπογονιμότητας, σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων και του ρόλου του τρόπου ζωής στη γονιμότητα. Το πρόγραμμα δημιουργήθηκε από τον ευρωπαϊκό οργανισμό Fertility Europe, που εκπροσωπεί συλλόγους ασθενών από περισσότερες από 30 χώρες». Η Β. Χαντζάκου ενημερώνει ότι «το mitrotita.gr έχει ήδη ξεκινήσει συνεργασία με τον οργανισμό και βρίσκεται σε διαδικασία να γίνει επίσημο μέλος του Fertility Europe, εκπροσωπώντας την Ελλάδα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Μέσα από αυτή τη συμμετοχή, επιδιώκουμε να φέρουμε τη γονιμότητα/υπογονιμότητα στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου, ξεκινώντας από τους νέους ανθρώπους –γιατί η γνώση είναι δύναμη και η πρόληψη, ουσιαστικό δικαίωμα».

Το μήνυμα που καταθέτει η ίδια είναι σαφές: «Η υπογονιμότητα δεν είναι αδυναμία, ούτε ντροπή. Είναι μια πραγματικότητα που χρειάζεται φωνή, στήριξη και πολιτική βούληση. Το mitrotita.gr δημιουργήθηκε ακριβώς για να διεκδικήσει το αυτονόητο: Το δικαίωμα όλων στην ελπίδα της γονεϊκότητας. Η ενημέρωση είναι το πρώτο βήμα προς την κατανόηση. Και η κατανόηση, το πρώτο βήμα προς την αλλαγή», υπογραμμίζει.

Ακολουθεί ολόκληρη η συνέντευξη της Β. Χαντζάκου:

Ποια τα κυριότερα ιατρικά αίτια υπογονιμότητας στην Ελλάδα σήμερα;
Η υπογονιμότητα είναι μια σύνθετη και πολυπαραγοντική κατάσταση που επηρεάζει εξίσου άνδρες και γυναίκες. Στην Ελλάδα, τα κυριότερα ιατρικά αίτια ποικίλουν, ωστόσο υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες που επανέρχονται συστηματικά στις διαγνώσεις.

Στις γυναίκες, ένα από τα πιο συχνά αίτια είναι οι διαταραχές ωοθυλακιορρηξίας, που συχνά συνδέονται με ορμονικές ανισορροπίες και το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS). Πολύ σημαντικός παράγοντας είναι επίσης η προχωρημένη αναπαραγωγική ηλικία, καθώς μετά τα 35 η γονιμότητα φθίνει αισθητά, επηρεάζοντας την ποιότητα και ποσότητα των ωαρίων. Εξίσου κρίσιμα είναι η απόφραξη των σαλπίγγων, που μπορεί να προκληθεί από λοιμώξεις ή ενδομητρίωση, και οι ανωμαλίες στη δομή της μήτρας, όπως ινομυώματα και πολύποδες, που επηρεάζουν την εμφύτευση του εμβρύου.

Στους άνδρες, η μειωμένη ποιότητα σπέρματος αποτελεί την πιο συχνή αιτία, είτε αφορά τον αριθμό, την κινητικότητα είτε τη μορφολογία των σπερματοζωαρίων. Η κιρσοκήλη είναι επίσης ένα συχνό πρόβλημα, καθώς επηρεάζει την παραγωγή και λειτουργία του σπέρματος. Άλλοι παράγοντες περιλαμβάνουν ορμονικές διαταραχές (όπως ο υπογοναδισμός), λοιμώξεις του γεννητικού συστήματος και γενετικές ανωμαλίες.

Αξίζει να σημειωθεί πως σε περίπου 10-15% των περιπτώσεων δεν εντοπίζεται σαφές ιατρικό αίτιο –πρόκειται για την αποκαλούμενη «ανεξήγητη υπογονιμότητα», που αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση, τόσο για τα ζευγάρια, όσο και για τους επαγγελματίες υγείας.

Ως mitrotita.gr, θεωρούμε απαραίτητη την έγκυρη ενημέρωση γύρω από τα αίτια της υπογονιμότητας, καθώς μόνο μέσα από τη γνώση μπορεί ένα ζευγάρι να κινηθεί αποτελεσματικά και έγκαιρα προς τη λύση.

Έχουν αυξηθεί οι περιπτώσεις υπογονιμότητας τα τελευταία χρόνια και γιατί;
Ναι, τα περιστατικά υπογονιμότητας έχουν αυξηθεί αισθητά τα τελευταία χρόνια, τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Στη χώρα μας αυτό το φαινόμενο αντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα στη ραγδαία μείωση των γεννήσεων και στη συνεχή πτώση του δείκτη γονιμότητας, ο οποίος το 2023 διαμορφώθηκε στο ιδιαίτερα ανησυχητικό 1,3 παιδιά ανά γυναίκα – πολύ κάτω από το όριο αναπλήρωσης πληθυσμού που είναι το 2,1.

Η αύξηση της υπογονιμότητας οφείλεται σε έναν συνδυασμό βιολογικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Πρώτος και βασικός είναι η καθυστέρηση της τεκνοποίησης: σήμερα τα ζευγάρια αποφασίζουν να δημιουργήσουν οικογένεια σε μεγαλύτερη ηλικία, γεγονός που μειώνει σημαντικά τις πιθανότητες σύλληψης, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Παράλληλα, αυξάνονται οι διαγνώσεις συνδρόμων όπως το πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS), η ενδομητρίωση, αλλά και τα ποσοστά παχυσαρκίας και διαβήτη –παράγοντες που επιβαρύνουν τη φυσική γονιμότητα.

Ανησυχητική είναι και η σταδιακή μείωση της ποιότητας του σπέρματος στους άνδρες, που φαίνεται να συνδέεται με τον σύγχρονο τρόπο ζωής αλλά και με περιβαλλοντικές αιτίες, όπως η έκθεση σε τοξικές ουσίες και ενδοκρινικούς διαταράκτες. Στο πρόβλημα συμβάλλουν επίσης οι κοινωνικοοικονομικές πιέσεις –η εργασιακή ανασφάλεια, το κόστος ζωής και η ελλιπής κρατική στήριξη των οικογενειών οδηγούν πολλά ζευγάρια στην απόφαση να αναβάλλουν ή να αποφεύγουν την τεκνοποίηση.

Η υπογονιμότητα, επομένως, δεν είναι απλώς ένα ιατρικό πρόβλημα –είναι και κοινωνικό, ψυχολογικό, πολιτικό. Στο mitrotita.gr επιμένουμε ότι χρειάζεται ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και κυρίως αλλαγή στάσης από την πολιτεία και την κοινωνία. Γιατί πίσω από κάθε στατιστική, υπάρχουν άνθρωποι που προσπαθούν με αξιοπρέπεια να κάνουν το αυτονόητο: να φέρουν στον κόσμο ένα παιδί. Κι αυτή η προσπάθεια αξίζει σεβασμό και στήριξη.

Τι ρόλο παίζει η ηλικία στην ανδρική και γυναικεία γονιμότητα;
Η ηλικία αποτελεί έναν από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για τη γονιμότητα και στα δύο φύλα, με τη γυναικεία γονιμότητα να επηρεάζεται ιδιαίτερα έντονα από την πάροδο του χρόνου. Οι γυναίκες γεννιούνται με συγκεκριμένο αριθμό ωαρίων, τα οποία μειώνονται με την ηλικία τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Η γονιμότητα κορυφώνεται γύρω στα 25 έτη, αρχίζει να φθίνει μετά τα 30 και μειώνεται απότομα μετά τα 35. Η πιθανότητα φυσικής σύλληψης μειώνεται, ενώ ταυτόχρονα αυξάνονται τα ποσοστά αποβολών και γενετικών ανωμαλιών στο έμβρυο.

Αντίστοιχα, και η ανδρική γονιμότητα επηρεάζεται από την ηλικία –αν και σε μικρότερο βαθμό και πιο σταδιακά. Μετά τα 40-45 έτη παρατηρείται πτώση της ποιότητας του σπέρματος, με μείωση στην κινητικότητα και αυξημένες αλλοιώσεις στο γενετικό υλικό, γεγονός που επηρεάζει τη γονιμοποιητική ικανότητα, αλλά και την υγεία του απογόνου.

Μάλιστα, στο πρόσφατο ταξίδι μου στις Βρυξέλλες, όπου προσκλήθηκα από τον ευρωπαϊκό οργανισμό Fertility Europe για να παρουσιάσω το έργο του mitrotita.gr, είχα την ευκαιρία να συμμετάσχω σε συζητήσεις στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Εκεί παρουσιάστηκαν επίσημα επιστημονικά δεδομένα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τα οποία δείχνουν ξεκάθαρα ότι η γονιμότητα στις γυναίκες παρουσιάζει κάθετη πτώση μετά τα 35 έτη, ενώ για τους άντρες η πτώση γίνεται αισθητή μετά τα 40. Τα στοιχεία αυτά καταδεικνύουν την ανάγκη άμεσης ενημέρωσης των νέων ανθρώπων, αλλά και ενσωμάτωσης της αναπαραγωγικής αγωγής στα εκπαιδευτικά προγράμματα όλων των χωρών-μελών.

Γι’ αυτό και στο mitrotita.gr δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην πρόληψη, την εκπαίδευση και τη δημόσια συζήτηση γύρω από τη γονιμότητα. Πιστεύουμε ότι οι νέοι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν έγκαιρα πώς η ηλικία επηρεάζει την αναπαραγωγική τους υγεία, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να πάρουν συνειδητές και τεκμηριωμένες αποφάσεις για το μέλλον τους.

Ποιες είναι οι πιο διαδεδομένες θεραπείες υπογονιμότητας στη χώρα μας;
Στην Ελλάδα, οι πιο διαδεδομένες θεραπείες υπογονιμότητας βασίζονται κυρίως στις τεχνικές της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, με σημαντική εφαρμογή και αποτελεσματικότητα. Η πλέον γνωστή και συχνότερη θεραπεία είναι η εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF), κατά την οποία γίνεται φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών, λήψη ωαρίων, εργαστηριακή γονιμοποίησή τους και εμβρυομεταφορά. Πρόκειται για μια σύνθετη, αλλά ιδιαίτερα διαδεδομένη διαδικασία που εφαρμόζεται ευρέως τόσο σε περιπτώσεις γυναικείας, όσο και ανδρικής υπογονιμότητας. Παράλληλα, εφαρμόζεται η ενδομήτρια σπερματέγχυση (IUI) –μια λιγότερο επεμβατική μέθοδος, όπου επεξεργασμένο σπέρμα τοποθετείται κατευθείαν στη μήτρα, συνήθως σε περιπτώσεις ήπιας υπογονιμότητας ή ανεξήγητης υπογονιμότητας.

Σε πιο εξειδικευμένες περιπτώσεις, χρησιμοποιούνται τεχνικές όπως η ICSI (ενδοκυτταροπλασματική έγχυση σπερματοζωαρίου), κυρίως σε άνδρες με σοβαρά προβλήματα στο σπέρμα. Επιπλέον, η κατάψυξη ωαρίων και εμβρύων αποτελεί σημαντική επιλογή για γυναίκες που θέλουν να διατηρήσουν τη γονιμότητά τους, είτε για ιατρικούς είτε για κοινωνικούς λόγους. Άλλες επιλογές περιλαμβάνουν τη δωρεά ωαρίων ή σπέρματος, όταν δεν υπάρχει δυνατότητα χρήσης του δικού τους γενετικού υλικού, καθώς και την προεμφυτευτική γενετική διάγνωση (PGD) για την πρόληψη κληρονομικών νοσημάτων.

Η Ελλάδα διαθέτει άρτια καταρτισμένους επιστήμονες και σύγχρονες μονάδες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, κάτι που την καθιστά και δημοφιλή προορισμό για ζευγάρια από το εξωτερικό.

Υπάρχει επαρκής πρόσβαση των ζευγαριών σε ιατρικές υπηρεσίες αναπαραγωγής;
Δυστυχώς, όχι. Η πρόσβαση των ζευγαριών σε ιατρικές υπηρεσίες αναπαραγωγής στην Ελλάδα δεν είναι επαρκής, ούτε ισότιμη. Παρόλο που η χώρα διαθέτει υψηλού επιπέδου ιατρικό προσωπικό και σύγχρονες μονάδες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η πρόσβαση σε αυτές τις υπηρεσίες παραμένει για πολλούς δύσκολη –κυρίως για οικονομικούς και γεωγραφικούς λόγους.

Αρχικά, οι θεραπείες εξωσωματικής γονιμοποίησης έχουν υψηλό κόστος, το οποίο συχνά ξεπερνά τις 3.000 έως 5.000 ευρώ ανά κύκλο. Το κράτος καλύπτει μόνο μέρος της φαρμακευτικής αγωγής και αυτό υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις –για παράδειγμα, μόνο έως τέσσερις κύκλους και μόνο τις γοναδοτροπίνες, ενώ πολλά κρίσιμα φάρμακα παραμένουν εκτός αποζημίωσης. Το υπόλοιπο κόστος, καθώς και εξετάσεις, επιπλέον φάρμακα, μετακινήσεις ή διαμονή για ζευγάρια από την επαρχία, επιβαρύνουν αποκλειστικά τους ίδιους τους ασθενείς.

Επιπλέον, υπάρχουν γεωγραφικές ανισότητες: στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη η πρόσβαση είναι ευκολότερη, όμως σε νησιωτικές ή απομακρυσμένες περιοχές η έλλειψη εξειδικευμένων μονάδων καθιστά την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή πρακτικά δυσπρόσιτη. Δεν είναι λίγα τα ζευγάρια που αναγκάζονται να ταξιδεύουν εκατοντάδες χιλιόμετρα ή να μετακομίζουν προσωρινά για να πραγματοποιήσουν τις θεραπείες τους. Αλλά ακόμη και όταν η πρόσβαση είναι τεχνικά εφικτή, υπάρχουν θεσμικά και κοινωνικά εμπόδια: απουσία κρατικής ψυχολογικής στήριξης, έλλειψη δημόσιας ενημέρωσης, ηλικιακοί περιορισμοί ή καθυστερήσεις από επιτροπές του ΕΟΠΥΥ. Η εμπειρία των ζευγαριών συχνά συνοδεύεται από μοναξιά, σιωπή και ανασφάλεια.

Αυτός είναι και ο λόγος που στο mitrotita.gr επιμένουμε πως δεν φτάνει να υπάρχουν οι ιατρικές δυνατότητες· χρειάζεται καθολική και αξιοπρεπής πρόσβαση σε αυτές. Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή είναι θεμελιώδες και δεν μπορεί να εξαρτάται από τον τόπο κατοικίας ή την οικονομική δυνατότητα ενός ζευγαριού. Γι’ αυτό και διεκδικούμε διαρκώς ουσιαστικές παρεμβάσεις σε πολιτικό και θεσμικό επίπεδο –ώστε κανείς να μην αποκλείεται από το όνειρο της γονεϊκότητας.

Πώς βιώνουν ψυχολογικά τα άτομα και τα ζευγάρια την υπογονιμότητα;
Η υπογονιμότητα δεν είναι απλώς μια ιατρική κατάσταση· είναι μια βαθιά ψυχολογική και συναισθηματική εμπειρία, που συχνά κλονίζει την ταυτότητα, τη σχέση και την καθημερινότητα του ατόμου και του ζευγαριού. Όσοι την βιώνουν έρχονται αντιμέτωποι με συναισθήματα θλίψης, ενοχής, ματαίωσης και απομόνωσης. Η αποτυχία σύλληψης, οι επαναλαμβανόμενες ιατρικές διαδικασίες, η συνεχής αναμονή και τα οικονομικά βάρη δημιουργούν ένα φορτίο που συχνά ξεπερνά τις αντοχές τους. Η σχέση μέσα στο ζευγάρι δοκιμάζεται: η σεξουαλικότητα επισκιάζεται από την «υποχρέωση» σύλληψης, η επικοινωνία δυσκολεύει, και πολλές φορές ο ένας από τους δύο νιώθει υπεύθυνος ή ανεπαρκής. Κάποια ζευγάρια έρχονται πιο κοντά μέσα σε αυτή τη διαδρομή, όμως δεν είναι λίγα εκείνα που οδηγούνται σε συναισθηματική αποστασιοποίηση ή και σε χωρισμό.

Αυτή η οπτική δεν είναι θεωρητική. Προέρχεται από τη μακρόχρονη εμπειρία μου ως διαχειρίστρια της διαδικτυακής ομάδας «Μυστική Πύλη (Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή)» στο Facebook, η οποία μετρά πλέον πάνω από 6.600 μέλη από όλη την Ελλάδα αλλά και κάποιες χώρες της Ευρώπης. Πρόκειται για έναν ασφαλή χώρο ανταλλαγής εμπειριών και υποστήριξης, όπου καθημερινά παρατηρούμε στην πράξη πώς η υπογονιμότητα επηρεάζει όχι μόνο το σώμα, αλλά κυρίως την ψυχή, τις σχέσεις και την αυτοεικόνα των ανθρώπων.

Η κοινωνική σιωπή και η έλλειψη κατανόησης από το περιβάλλον εντείνουν αυτόν τον πόνο. Πολλές φορές, το ζευγάρι δεν γνωρίζει πού να απευθυνθεί για στήριξη, και η εμπειρία του παραμένει κρυφή, σχεδόν «ντροπιαστική».

Γι’ αυτό και στο mitrotita.gr πιστεύουμε βαθιά ότι η ψυχολογική στήριξη είναι απαραίτητη και πρέπει να αποτελεί οργανικό κομμάτι κάθε θεραπείας υπογονιμότητας. Η ενσυναίσθηση, η αποδοχή και η κοινότητα μπορούν να κάνουν τη διαφορά. Να προσφέρουν ανακούφιση, ελπίδα και δύναμη. Γιατί τελικά, αυτό που έχει περισσότερο ανάγκη ένας άνθρωπος που παλεύει να γίνει γονιός, είναι να νιώσει ότι δεν είναι μόνος. Και ότι η διαδρομή του, όσο δύσκολη κι αν είναι, έχει φωνή, έχει χώρο και αξίζει σεβασμό.

Υπάρχει ακόμα κοινωνικό στίγμα γύρω από το θέμα της υπογονιμότητας στην Ελλάδα;
Δυστυχώς, ναι. Το κοινωνικό στίγμα γύρω από την υπογονιμότητα παραμένει έντονο στην Ελλάδα, παρά την πρόοδο στην ιατρική επιστήμη και την ευρύτερη διάδοση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Η αδυναμία τεκνοποίησης εξακολουθεί να θεωρείται, σε μεγάλο βαθμό, θέμα «ταμπού», που συχνά προκαλεί αμηχανία ή και προκατάληψη στο κοινωνικό περιβάλλον.

Ιδιαίτερα για τις γυναίκες, η μητρότητα εξακολουθεί να συνδέεται με την «πλήρωση» του ρόλου τους, και όταν αυτή καθυστερεί ή δεν έρχεται, οι ίδιες καλούνται να διαχειριστούν υποδόριες -ή και άμεσες- κρίσεις, σχόλια, ακόμη και ενοχές. Από την άλλη, η ανδρική υπογονιμότητα συχνά αποκρύπτεται, καθώς αγγίζει την ευαισθησία ζητημάτων που σχετίζονται με την «ανδρική ταυτότητα», δημιουργώντας ακόμη μεγαλύτερη σιωπή.

Επηρεάζουν και πώς τα οικονομικά το ενδιαφέρον για το θέμα;
Η οικονομική συγκυρία επηρεάζει καθοριστικά -και συχνά αποτρεπτικά- το ενδιαφέρον για το ζήτημα της υπογονιμότητας, τόσο σε επίπεδο ατομικών επιλογών όσο και σε θεσμικό επίπεδο. Η αβεβαιότητα, το υψηλό κόστος ζωής, η ανασφάλεια στην εργασία και η απουσία ουσιαστικής κρατικής στήριξης ωθούν όλο και περισσότερα ζευγάρια είτε να καθυστερούν τη δημιουργία οικογένειας, είτε να εγκαταλείπουν εντελώς την προσπάθεια.

Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι μια δαπανηρή διαδικασία. Στην Ελλάδα, παρά το υψηλό ιατρικό επίπεδο, οι περισσότερες θεραπείες -και ειδικά η εξωσωματική γονιμοποίηση- επιβαρύνουν σχεδόν εξ ολοκλήρου τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους. Οι δημόσιες δομές είναι περιορισμένες, οι ιδιωτικές κλινικές κοστίζουν ακριβά και η κρατική κάλυψη είναι ανεπαρκής. Το επίδομα των περίπου 350 ευρώ δεν καλύπτει ούτε τα βασικά έξοδα ενός κύκλου εξωσωματικής, που συνήθως κυμαίνεται από 3.000 έως 5.000 ευρώ, χωρίς να υπολογίσουμε παράπλευρα κόστη όπως εξετάσεις, φάρμακα, μετακινήσεις και διαμονές.

Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα η υπογονιμότητα -μια ήδη δύσκολη εμπειρία- να μετατρέπεται σε πολυτέλεια. Να είναι προσβάσιμη κυρίως σε ζευγάρια που έχουν την οικονομική δυνατότητα να την «αντέξουν». Αυτή η πραγματικότητα δεν είναι μόνο άδικη· είναι και επικίνδυνη για τη δημογραφική πορεία της χώρας.

Βλέπουμε καθημερινά πόσα ζευγάρια εγκαταλείπουν την προσπάθεια όχι γιατί δεν έχουν ελπίδα, αλλά γιατί δεν έχουν χρήματα. Κι αυτό αναδεικνύει μια μεγάλη αλήθεια: όσο η οικονομική συγκυρία παραμένει δύσκολη και η πολιτεία αδρανεί, το θέμα της υπογονιμότητας θα συνεχίσει να υποβαθμίζεται στην πράξη –ακόμα κι αν δηλώνεται ως «προτεραιότητα» σε θεωρητικό επίπεδο.

Η οικονομική κατάσταση μιας χώρας δεν επηρεάζει μόνο την καθημερινότητα των πολιτών, αλλά και την αναπαραγωγική τους δυνατότητα. Το δικαίωμα στη γονεϊκότητα δεν πρέπει να εξαρτάται από το ύψος του εισοδήματος, αλλά να προστατεύεται ως θεμελιώδης επιλογή ζωής. Και σε αυτό το ζήτημα, η οικονομική πολιτική και η κοινωνική ευαισθησία πάνε χέρι-χέρι.

Ποιο είναι το νομικό πλαίσιο για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ελλάδα;
Η Ελλάδα διαθέτει ένα από τα πιο φιλελεύθερα νομικά πλαίσια για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη, που καλύπτει με σαφήνεια τις ιατρικές, ηθικές και κοινωνικές διαστάσεις του ζητήματος. Βασίζεται στους νόμους 3089/2002, 3305/2005 και στον πρόσφατο 4958/2022, ο οποίος εισήγαγε σημαντικές μεταρρυθμίσεις –όπως την αύξηση του ορίου ηλικίας για τις γυναίκες από τα 50 στα 54 έτη και την παράταση της δυνατότητας κρυοσυντήρησης γενετικού υλικού. Το νομικό πλαίσιο επιτρέπει τη χρήση τεχνικών όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF), η ενδοκυτταροπλασματική έγχυση σπερματοζωαρίου (ICSI), η δωρεά ωαρίων και σπέρματος, η παρένθετη μητρότητα (με δικαστική έγκριση) και η προεμφυτευτική γενετική διάγνωση. Δικαίωμα πρόσβασης έχουν τόσο έγγαμα, όσο και άγαμα ζευγάρια, καθώς και άγαμες γυναίκες, υπό προϋποθέσεις και με την απαραίτητη συναίνεση.

Ο έλεγχος της εφαρμογής του πλαισίου ανήκει στην Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, που έχει εποπτικό και ρυθμιστικό ρόλο.

Αν και η Ελλάδα έχει θεσμοθετήσει ένα προοδευτικό και ενισχυτικό νομικό περιβάλλον, στην πράξη συναντάμε σοβαρές δυσκολίες στην πρόσβαση: Από οικονομικά εμπόδια και γεωγραφικές ανισότητες μέχρι την απουσία ψυχολογικής υποστήριξης και θεσμικών διευκολύνσεων.

Ποιες πολιτικές υπάρχουν για τη στήριξη υπογόνιμων ζευγαριών στην Ελλάδα; Είναι επαρκείς;
Στην Ελλάδα, η στήριξη προς τα υπογόνιμα ζευγάρια είναι περιορισμένη και κυρίως αποσπασματική. Παρόλο που υπάρχουν επιμέρους νομοθετικές προβλέψεις και κάποιες βασικές διευκολύνσεις, δεν υφίσταται ακόμη μια ολοκληρωμένη, εθνική πολιτική για την υπογονιμότητα –ούτε σε επίπεδο πρόληψης, ούτε σε επίπεδο υποστήριξης.

Πέρα από τη μερική οικονομική συνεισφορά του κράτους, που όπως έχουμε ήδη αναφέρει είναι ανεπαρκής, λείπουν ουσιαστικά εργαλεία, όπως η ψυχολογική υποστήριξη, η δημόσια ενημέρωση, η εκπαίδευση των νέων για τη γονιμότητα και, κυρίως, η συμμετοχή των ίδιων των πολιτών που βιώνουν την υπογονιμότητα στον σχεδιασμό πολιτικής.

Επιπλέον, παρατηρούνται έντονες ανισότητες πρόσβασης, καθώς οι υπηρεσίες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι συγκεντρωμένες κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, καθιστώντας τη διαδικασία ιδιαίτερα δύσκολη για ζευγάρια της περιφέρειας. Η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων υγείας επιβαρύνει ακόμη περισσότερο όσους βρίσκονται ήδη σε μια ψυχολογικά και σωματικά απαιτητική φάση.

Πιστεύουμε ότι η στήριξη των ανθρώπων που παλεύουν να γίνουν γονείς δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στην καλή θέληση των ιατρών και στην αυτοοργάνωση των ίδιων των ζευγαριών. Απαιτείται θεσμική βούληση και πολιτική στρατηγική: με δημόσιες καμπάνιες ενημέρωσης, ενίσχυση της ψυχικής υγείας, σύγχρονη σεξουαλική αγωγή στα σχολεία και ουσιαστική κοινωνική αποδοχή.

Αυτό που σήμερα λείπει, δεν είναι η τεχνογνωσία· είναι η πολιτική πρόνοια και η ανθρώπινη φροντίδα.

Πόσο ενημερωμένος είναι ο πληθυσμός για θέματα όπως η κατάψυξη ωαρίων/σπέρματος;
Δυστυχώς, ο βαθμός ενημέρωσης του πληθυσμού στην Ελλάδα για θέματα όπως η κατάψυξη ωαρίων και σπέρματος παραμένει χαμηλός –ιδιαίτερα μεταξύ των νέων ανθρώπων, που είναι και εκείνοι που δυνητικά θα μπορούσαν να ωφεληθούν περισσότερο από αυτή τη δυνατότητα.

Η κατάψυξη ωαρίων, για παράδειγμα, είναι μια σημαντική επιλογή αναπαραγωγικής διατήρησης για γυναίκες που θέλουν να τεκνοποιήσουν σε μεγαλύτερη ηλικία ή πριν από κάποια ιατρική θεραπεία. Ωστόσο, οι περισσότερες γυναίκες έρχονται σε επαφή με αυτή την επιλογή είτε πολύ αργά είτε μόνο όταν αντιμετωπίζουν ήδη πρόβλημα γονιμότητας. Το ίδιο ισχύει και για την κατάψυξη σπέρματος –μια λύση με εξαιρετική χρησιμότητα για άνδρες πριν από επεμβάσεις, θεραπείες ή λόγω επαγγελματικών συνθηκών.

Υπάρχει ερευνητικό έργο ή καινοτομία στην Ελλάδα στον τομέα της υπογονιμότητας;
Ναι, στην Ελλάδα καταγράφεται σημαντικό ερευνητικό έργο και αξιοσημείωτη καινοτομία στον τομέα της υπογονιμότητας, τόσο σε επίπεδο ιατρικής τεχνολογίας όσο και σε πεδία όπως η βιοηθική και η κοινωνική έρευνα. Η χώρα μας ακολουθεί τις διεθνείς εξελίξεις και, σε ορισμένες περιπτώσεις, συμβάλλει ενεργά σε αυτές. Αναπτύσσονται σύγχρονες τεχνικές, όπως ο προεμφυτευτικός γενετικός έλεγχος, η αξιοποίηση τεχνητής νοημοσύνης για την επιλογή εμβρύων και η εξατομίκευση θεραπειών, οι οποίες προσφέρουν λύσεις ακόμη και σε σύνθετα ή σπάνια περιστατικά.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιστημονικής προόδου που καταγράφεται στην Ελλάδα είναι η γέννηση παιδιού μέσω της μεθόδου Μεταφοράς Μητρικής Ατράκτου (MST) – μιας παγκοσμίως καινοτόμου τεχνικής, που εφαρμόστηκε με επιτυχία για πρώτη φορά στη χώρα μας. Η τεχνική αυτή δίνει λύσεις σε περιπτώσεις όπου οι γυναίκες παρουσιάζουν μειωμένη ποιότητα ωαρίων λόγω μιτοχονδριακής δυσλειτουργίας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενες αποτυχίες εξωσωματικής γονιμοποίησης. Μέσω της MST καθίσταται δυνατή η χρήση του γενετικού υλικού της γυναίκας με υγιή μιτοχόνδρια από δότρια, διατηρώντας έτσι τη γενετική ταυτότητα του παιδιού και βελτιώνοντας τα ποσοστά επιτυχίας. Η μέθοδος αυτή, αν και βρίσκεται ακόμη σε πειραματικό στάδιο, έχει ήδη δείξει πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα, ανοίγοντας νέους δρόμους για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Άλλο ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της προόδου είναι η γέννηση παιδιού από γονείς με νανισμό, το οποίο δεν έφερε το γονίδιο του νανισμού, χάρη στη χρήση προεμφυτευτικής γενετικής διάγνωσης. Είναι μια περίπτωση που υπογραμμίζει τις δυνατότητες της αναπαραγωγικής ιατρικής όταν εφαρμόζεται με υπευθυνότητα και επιστημονική ακρίβεια.

Πέρα όμως από την τεχνολογική εξέλιξη, ιδιαίτερο βάρος δίνεται πλέον και στη βιοηθική διάσταση αυτών των εφαρμογών. Ως ερευνήτρια στο Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, συμμετέχω ενεργά σε έρευνες που αφορούν τα βιοηθικά διλήμματα που ανακύπτουν από τη χρήση των μεθόδων της αναπαραγωγικής ιατρικής –όπως η δωρεά ωαρίων, η παρένθετη μητρότητα, η επιλογή εμβρύων και η διαχείριση του γενετικού υλικού.

Τα ζητήματα αυτά αγγίζουν βαθιά τον άνθρωπο, την ταυτότητα, τις αξίες και την κοινωνική αντίληψη για τη γονεϊκότητα. Γι’ αυτό και είναι εξαιρετικά σημαντικό η επιστημονική καινοτομία να συνοδεύεται πάντα από φιλοσοφικό στοχασμό, ηθική υπευθυνότητα και δημόσιο διάλογο.

Υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία αναφορικά με τις πιθανές διαστάσεις της υπογονιμότητας σε τοπικό επίπεδο Λακωνίας;
Δυστυχώς, δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά στοιχεία που να αποτυπώνουν την κατάσταση της υπογονιμότητας σε τοπικό επίπεδο στη Λακωνία – ούτε και σε άλλες περιοχές της χώρας. Το ανησυχητικότερο όμως είναι ότι ούτε σε εθνικό επίπεδο έχει διεξαχθεί κάποια επίσημη, στοχευμένη έρευνα από την ΕΛΣΤΑΤ ή άλλον κρατικό φορέα που να εξετάζει την υπογονιμότητα ως ξεχωριστό και αυξανόμενο κοινωνικό φαινόμενο.

Αυτό σημαίνει ότι πορευόμαστε χωρίς πλήρη και τεκμηριωμένη εικόνα, βασιζόμενοι κυρίως σε αποσπασματικά στοιχεία από ιατρικές μονάδες ή σε διεθνείς αναλογίες. Και βέβαια, χάνεται η ευκαιρία να χαραχθούν πολιτικές πρόληψης και στήριξης με βάση τις πραγματικές ανάγκες των τοπικών πληθυσμών.

Ως ιδρύτρια του mitrotita.gr και διαχειρίστρια της διαδικτυακής κοινότητας «Μυστική Πύλη», έχω έρθει σε επαφή με αρκετά ζευγάρια και γυναίκες με καταγωγή από τη Λακωνία. Πολλοί από αυτούς αντιμετωπίζουν τις ίδιες δυσκολίες: Περιορισμένη πρόσβαση σε εξειδικευμένες μονάδες, υψηλό οικονομικό κόστος μετακίνησης προς τα αστικά κέντρα και ελλιπή ενημέρωση. Όμως, ελλείψει τοπικών δεδομένων, αυτές οι μαρτυρίες δεν μεταφράζονται σε τεκμηριωμένη φωνή πολιτικής πίεσης.

Η απουσία κρατικής έρευνας δεν είναι απλώς ένα στατιστικό κενό. Είναι ένας καθρέφτης της θεσμικής αδιαφορίας γύρω από την υπογονιμότητα, που οδηγεί σε σιωπή, περιθωριοποίηση και άνιση αντιμετώπιση. Αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε σοβαρά το δημογραφικό ζήτημα στη χώρα, πρέπει να ξεκινήσουμε με την αλήθεια. Και η αλήθεια χρειάζεται δεδομένα.