Είκοσι χρόνια δημιουργικής παρουσίας συμπλήρωσε φέτος το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αμυκλών, ένα από τα πιο συνεπή και μακροχρόνια αρχαιολογικά εγχειρήματα στην Πελοπόννησο, αφιερωμένο στη μελέτη και ανάδειξη του Ιερού του Αμυκλαίου Απόλλωνος, του πιο σημαντικού λακωνικού ιερού της αρχαιότητας.
Στο τιμόνι του προγράμματος βρίσκεται ο Καθηγητής Αρχαιολογίας-Μουσειολογίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, κ. Σταύρος Βλίζος, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας και άξιος συνεχιστής του οράματος του αείμνηστου Άγγελου Δεληβορριά, ο οποίος υπήρξε ο εμπνευστής της αναβίωσης των ανασκαφών στο Αμυκλαίο, αφήνοντας βαριά επιστημονική και ερευνητική παρακαταθήκη. Με συνέπεια, επιστημονική ακρίβεια και κοινωνική ευαισθησία, ο κ. Βλίζος και οι συνεργάτες του έχουν αναδείξει τον χώρο ως παράδειγμα σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας, όπου η τεχνολογία, η διεπιστημονικότητα και η εκπαίδευση συνυπάρχουν δημιουργικά. Μέσα από το αναγνωρισμένο και πολυδιάστατο έργο τους, το Αμυκλαίο εκτός από αρχαιολογικό τοπόσημο, εξελίσσεται με γοργούς ρυθμούς σε ένα αναδυόμενο κύτταρο πολιτισμού, που συνδέει την επιστήμη με την κοινωνία και το παρελθόν με το μέλλον.
Με αφορμή τη συμπλήρωση δύο δεκαετιών εργώδους κι ενδελεχούς ανασκαφικής προσπάθειας, που έχει φέρει στο «φως» πολύτιμα ευρήματα σε ένα από τα σπουδαιότερα, αλλά και πιο «αινιγματικά» μνημεία, ο Σταύρος Βλίζος μιλά στον «Λακωνικό Τύπο» για την πορεία, τα επιτεύγματα, τις προκλήσεις και το όραμά του για το μέλλον του Αμυκλαίου κι εν γένει της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Συνέντευξη στον Χρήστο Πετρούλια
Πώς αξιολογείτε την πορεία του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών τα τελευταία 20 χρόνια;
Η έναρξη, φροντίδα και εξέλιξη ενός ερευνητικού προγράμματος, καθώς και η προσήλωση στους στόχους που έχουν τεθεί εξαρχής, απαιτεί αφοσίωση και ένα καλό ανθρώπινο περιβάλλον. Από νωρίς, λοιπόν, ο Άγγελος Δεληβοριάς φρόντισε να διαμορφωθούν μια επιστημονική ομάδα και μια ομάδα πεδίου, που θα ανατροφοδοτούνται συνεχώς για να προσφέρουν το θεμιτό επιστημονικό και κοινωνικό αποτέλεσμα. Εφόσον υπήρξε η μέριμνα για αυτή την υποδομή, η πορεία του προγράμματος αυτά τα 20 έτη μόνο ως δημιουργική, παραγωγική και πετυχημένη μπορεί θεωρηθεί. Ο αντίκτυπος αυτής της ορθής λειτουργίας και πορείας γίνεται αντιληπτός μέσα από τις περισσότερες από 40 δημοσιεύσεις, σχετικά με τις έρευνες και εργασίες στον λόφο της Αγίας Κυριακής, τις πάνω από 80 προφορικές ανακοινώσεις σε συνέδρια και πανεπιστήμια, καθώς και με την υλοποίηση μιας πληθώρας εκπαιδευτικών δράσεων και εκδηλώσεων στο Αμυκλαίο, αλλά και στην Κοινότητα Αμυκλών και στην πόλη της Σπάρτης. Όταν όλα τα μέλη της ερευνητικής ομάδας συνεισφέρουν και η κοινωνία εισπράττει, τότε ο πολίτης μπορεί να είναι ικανοποιημένος και αισιόδοξος για τη συνέχεια των προσπαθειών.
Ποιες είναι οι πιο σημαντικές ανακαλύψεις που έχουν προκύψει από τις ανασκαφές στο Ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνος; Και τα τελευταία χρόνια-χρόνο.
Είμαι της αρχής ότι στην αρχαιολογία δεν υπάρχουν σημαντικές και ασήμαντες ανακαλύψεις. Ακόμα περισσότερο πιστεύω πως το να προσπαθούμε να αναδείξουμε κάτι μοναδικό και ξεχωριστό στον χώρο του πολιτισμού προκαλεί ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτό που πρέπει να επιδιώκουμε: δηλ. την μετάδοση γνώσης για τον άνθρωπο και την εξέλιξή του. Σε αυτό το πλαίσιο, τόσο εγώ όσο και οι συνεργάτες του προγράμματος είμαστε ικανοποιημένοι με κάθε θραύσμα που προβάλει από το χώμα, με κάθε λίθο που στέκει μόνος του στον χώρο, ακόμα και με τα ίχνη επεξεργασίας του φυσικού βράχου στον λόφο της Αγίας Κυριακής. Αυτά και πολλά άλλα μιλάνε για το ανθρώπινο περιβάλλον που προσπάθησε, όπως και σήμερα εξάλλου, να διαδράσει με τη φύση και να βρει τη θέση του σε αυτή, δίνοντας τη δυνατότητα έκφρασης σε ποικίλα πεδία του καθημερινού ιδιωτικού και δημόσιου βίου. Αυτές τις έννοιες προσπαθούμε να μεταδώσουμε και στους επισκέπτες του χώρου.
Ποιες νέες μεθοδολογίες ή τεχνολογίες έχουν εφαρμοστεί τα τελευταία χρόνια στην έρευνα και ανάδειξη του χώρου;
Η δεύτερη φάση του ερευνητικού προγράμματος κατά την οποία το ενδιαφέρον στράφηκε στην εκτός των τειχών του ιερού περιοχή, ξεκίνησε το 2022 με την ολοκλήρωση των διαδικασιών απαλλοτρίωσης των εκτάσεων που περιβάλλουν τον αρχαιολογικό χώρο. Τότε και με τη χρηματοδότηση των ερευνών μας από το ΙΚΥ άρχισε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Μύνστερ της Γερμανίας και το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, η διερεύνηση του υπεδάφους με τη χρήση καινοτόμων τεχνολογιών, όπως γεωραντάρ, γεωμαγνητικές και γεωηλεκτρικές μετρήσεις υψηλής ανάλυσης, δύο και τριών διαστάσεων, καθώς και ορθοφωτογράφηση και σάρωση του εδάφους με δέσμη laser και την τεχνολογία LIDAR (LIght Detection and Ranging). Παράλληλα, μέσω της διεπιστημονικής προσέγγισης που ακολουθούμε, δημιουργήσαμε μια πλατφόρμα και ένα Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών όπου τα αρχαιολογικά δεδομένα καταγράφονται, τεκμηριώνονται και σχολιάζονται με μεταδεδομένα και γεωγραφικές αναφορές. Σε αυτά τα δύο αποθετήρια αποθηκεύονται όλες οι πληροφορίες σχετικά με τις παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται στον αρχαιολογικό χώρο, γεγονός που καθιστά πιο αποτελεσματική την ταξινόμηση, διαχείριση και οπτικοποίηση των αρχαιολογικών ευρημάτων του χώρου και του τοπίου. Τέλος, με τη στήριξη προγράμματος ΕΣΠΑ, αναπτύχθηκαν εφαρμογές εκπαιδευτικού πολιτιστικού τουρισμού με τη χρήση τεχνικών μικτής πραγματικότητας και παιγνιοποίησης. Υπάρχουν πια νέες δυνατότητες για τους αρχαιολόγους και τους επισκέπτες του χώρου (κατά χώραν ή διαδικτυακά) με τη χρήση των κατάλληλων οπτικών μέσων μικτής πραγματικότητας (HoloLens II), να βιώσουν: 1) την οπτικοποίηση εικονικών αναστηλώσεων και ευρημάτων, 2) την εξομοίωση στον πραγματικό χώρο λειτουργιών του για την καλύτερη κατανόηση του ίδιου του χώρου και των συνθηκών χρήσης του κατά την αρχαιότητα και, τέλος, 3) τη διαδικασία ανακάλυψης και δημιουργίας της γνώσης στον αρχαιολογικό χώρο.
Ποιες οι βασικές ανάγκες σε υποδομές για την απρόσκοπτη συνέχιση των ανασκαφών και της έρευνας;
Κάθε ερευνητική προσπάθεια χρειάζεται μια βάση, ένα σημείο αναφοράς στο τόπο που διεξάγεται. Από την άλλη και ο ίδιος ο τόπος, οι άνθρωποι της κοινότητας, χρειάζονται την συνεχή επαφή με τους ανθρώπους και την εργασία τους εκεί, για να γίνει αμεσότερα κατανοητό το έργο που παράγεται δίπλα τους. Οι προσπάθειές μας προσανατολίζονται από τις πρώτες μέρες λειτουργίας του προγράμματος σε αυτή, ακριβώς, τη διάσταση: το αρχαιολογικό έργο να βρίσκεται κοντά στον άνθρωπο! Σε καλή συνεργασία πάντα με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας, τον Δήμο Σπάρτης και την Περιφέρεια Πελοποννήσου, κατορθώσαμε σε αυτά τα 20 έτη να συμβάλλουμε στην ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, μέσω της δημιουργίας κατάλληλης υποδομής επίσκεψης στο Αμυκλαίο, και τώρα, με τους ίδιους φορείς, βρισκόμαστε στη διαδικασία δημιουργίας ενός κέντρου ερευνών στην Κοινότητα Αμυκλών. Πρόκειται για ένα όραμα που υφίσταται εδώ και αρκετό καιρό, αλλά τώρα οι συνθήκες μοιάζουν να επιτρέπουν την υλοποίησή του. Γίνεται κατανοητό πως αυτή η έδρα στην κοινότητα, θα δώσει μια ισχυρή ώθηση σύνδεσης των ερευνητών και της αρχαιολογικής υπηρεσίας με τους ντόπιους και παράλληλα θα αποτελέσει σημείο αναφοράς στην προσπάθεια ενσωμάτωσης του κοινού στις ενέργειες ανάδειξης και διαχείρισης του Αμυκλαίου. Αυτοί οι δύο παράγοντες, δηλαδή ο οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος και η έδρα του ερευνητικού προγράμματος στις Αμύκλες, εξασφαλίζουν τη συνέχεια τόσο των αρχαιολογικών ερευνών, όσο και των προσπάθειών σύνδεσης της κοινωνίας με την πολιτιστική κληρονομιά της.
Ποιες οι προοπτικές για την ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων και συνεργασιών με εκπαιδευτικά ιδρύματα;
Όπως γνωρίζουν όλοι, τα εκπαιδευτικά προγράμματα και οι δράσεις για όλες τις ηλικιακές και κοινωνικές ομάδες στο Αμυκλαίο ξεκίνησαν το 2015 με την ενεργό συμμετοχή των ανθρώπων της κατεύθυνσης Μουσειολογίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Έκτοτε, με μια μόνο διακοπή λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, κάθε χρόνο, και όχι μόνο το καλοκαίρι κατά τη διάρκεια των ανασκαφών υλοποιείται ένα πρόγραμμα δράσεων και παρεμβάσεων, σε συνεργασία πάντοτε με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας, τον Δήμο Σπάρτης και την Πνευματική Εστία Σπάρτης. Η σύμπραξη μεταξύ αυτών των παραγόντων και η εμπλοκή νέων ανθρώπων που εκπαιδεύονται στην ορθή διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, διασφαλίζουν όχι μόνο τη συνέχεια αυτών των προσπαθειών, αλλά και την ποιοτική αναβάθμιση κάθε παρέμβασης.
Ποιες οι βασικές προτεραιότητες για το επόμενο ερευνητικό πρόγραμμα;
Όπως ανέφερα, η απόκτηση επιπλέον 15 στρεμμάτων πέριξ του αρχαιολογικού χώρου, σήμανε και την έναρξη της δεύτερης φάσης του ερευνητικού προγράμματος. Οι προτεραιότητες που τέθηκαν και είναι πια σαφείς μετά από 3 χρόνια εφαρμογής τους, εστιάζουν στα εξής: Ανασκαφική διερεύνηση των νέων εκτάσεων με σκοπό την αποκάλυψη υποδομών που σχετίζονται με τη λειτουργία του ιερού, αλλά βρίσκονται εκτός των τειχών του, και διεξαγωγή επιφανειακής έρευνας στην έκταση από το ιερό προς το χωριό Αμύκλες. Από αυτή την παρέμβαση θα συγκεντρωθούν πληροφορίες για τη σύνδεση του Αμυκλαίου με το αστικό κέντρο των αρχαίων Αμυκλών, αλλά και με την ίδια την πόλη της Σπάρτης κατά την αρχαιότητα. Τέλος, με την ανάλυση των πορισμάτων αυτή της έρευνας θα μπορέσουμε να προσεγγίσουμε ασφαλέστερα θέματα ερμηνείας λειτουργίας του ιερού στο πλαίσιο της ζωής της αρχαίας Σπάρτης και της κοινωνίας της Λακωνίας ευρύτερα.
Ποιες οι προοπτικές για τη διεθνοποίηση του έργου και την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας;
Διεπιστημονικότητα και διεθνοποίηση είναι προτεραιότητες του προγράμματος που τέθηκαν και εφαρμόζονται αρκετά χρόνια τώρα. Ισχυρές βάσεις προς αυτές τις κατευθύνσεις τέθηκαν πριν από 3 χρόνια και καλλιεργούνται με τρόπο και σκοπό την ουσιαστική παρέμβαση στην έρευνα της αρχαίας Σπάρτης και Λακωνίας. Πυλώνες αυτής της προσπάθειας είναι το Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ και η Γαλλική Σχολή Αθηνών μέσω του αναπληρωτή διευθυντή του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών, κ. Adrien Delahaye, το Πανεπιστήμιο Μύνστερ της Γερμανίας και το Πανεπιστήμιο της Περούτζια στην Ιταλία. Υπάρχουν πάντα και μικρότερου μεγέθους συνεργασίες με διεθνείς φορείς για ειδικούς σκοπούς, όπως με το ερευνητικό πρόγραμμα στο Λύκαιο όρος και τη Βρετανική Σχολή Αθηνών, το Πανεπιστήμιο Humbolt του Βερολίνου και το Ερευνητικό Κέντρο Δημόκριτος, καθώς και με το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης. Σε κάθε περίπτωση είναι πια κοινός τόπος ότι το ερευνητικό μας πρόγραμμα επιθυμεί, επιδιώκει και δέχεται με χαρά προτάσεις συνεργασίας, με σκοπό την καλύτερη επεξεργασία, ανάλυση και ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων που προκύπτουν από τις έρευνές μας. Από όλα τα παραπάνω γίνεται, τέλος, φανερό, ότι το Αμυκλαίο και το ερευνητικό μας πρόγραμμα αποτελούν πια αναπόσπαστο μέρος της διεθνούς αρχαιολογικής κοινότητας και ειδικότερα της ερευνητικής κοινότητας για τα αρχαία ιερά.
Πώς αποφασίσατε να αφιερώσετε μεγάλο μέρος της καριέρας σας στις ανασκαφές του Αμυκλαίου;
Η πορεία των 20 ετών στο Αμυκλαίο ξεκίνησε με ένα σημαδιακό, για εμένα προσωπικά, γεγονός: Ήταν η ίδια η πρόσκληση που μου απηύθυνε ο Άγγελος Δεληβορριάς να πορευτώ μαζί του και σε αυτό το πεδίο. Ήμουν ήδη στενός συνεργάτης του στο Μουσείο Μπενάκη και η απόφασή του να δώσει σε εμένα αυτή την ευκαιρία της διαχείρισης ενός αρχαιολογικού προγράμματος, ήταν καταληκτική και για τη δική μου κρίση! Δεν θα λησμονήσω ποτέ τις συνομιλίες μας για να καταλήξουμε στην απόφαση έναρξης του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών. Ήταν ο άνθρωπος με τον οποίο μπόρεσα και σε αυτό το θέμα, να συζητήσω ουσιαστικά, να θέσω με απλό και ξεκάθαρο τρόπο τους προβληματισμούς μου, και να δεχθώ, όπως πάντα, τις συμβουλές και την ετυμηγορία του. Όταν βρίσκεσαι στην αρχή της πορείας σου κοντά σε έναν τέτοιο άνθρωπο δεν μπορείς παρά να αφοσιωθείς και να αφιερώσεις όλη σου τη δύναμη σε αυτόν και στο σκοπό που συνδιαμόρφωσες μαζί του. Δεν είναι μόνο ηθικό χρέος, είναι πρώτα από όλα η δέσμευση απέναντι στην κοινωνία την οποία υπηρετούμε.
Υπάρχει κάποιο εύρημα ή στιγμή στις ανασκαφές που σας έχει σημαδέψει προσωπικά;
Με τις εργασίες κάθε χρονιάς έρχονταν στο φως νέες ανακαλύψεις, νέα δεδομένα που απαιτούσαν την απόλυτη εμπλοκή και αφοσίωση στο έργο μας. Όλα εξελίχθηκαν έως σήμερα σαν μια αλυσίδα γεγονότων που ξεδιπλώνεται μπροστά μας. Κάθε εύρημα, κάθε νέα αποκάλυψη σημαδεύει τις εργασίες σε βαθμό που οδηγούν αυτομάτως στην ανάγκη ανανέωσης των ανασκαφικών παρεμβάσεων κάθε νέα περίοδο. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αυτό που σε σημαδεύει είναι η αποκάλυψη νέων δεδομένων για έναν τόπο. Υπό αυτή την έννοια η ανεύρεση του λεγόμενου νότιου οικοδομήματος του 6ου αι. πΧ, της δεξαμενής των Ρωμαϊκών χρόνων, και των καταλοίπων μιας Πρωτοχριστιανικής βασιλικής ξεχωρίζουν αφού συμπληρώνουν με νέα, ισχυρά δεδομένα την εικόνα της λειτουργίας του χώρου διαχρονικά.
Ποιο είναι το όραμά σας για το Αμυκλαίο σε βάθος 10–20 χρόνων;
Δεν μπορώ παρά να μοιράζομαι το όραμα του Άγγελου Δεληβορριά, όχι μόνο για το Αμυκλαίο, αλλά για τον πολιτισμό στην Ελλάδα γενικότερα. Αυτός ο χώρος, δηλαδή, να αποτελέσει ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, να δίνει αφορμές για αλληλεπίδραση με τον άνθρωπο, και τελικά, να αποτελέσει σημείο αναφοράς ποιοτικής ανάτασης για τον κάθε έναν μας. Χωρίς αποκλεισμούς και με τη συμμετοχή όλων, το Αμυκλαίο να εμπνέει, να προσφέρει ερείσματα και ένα βήμα σε όλους για να μετατρέψουν την καθημερινότητα σε μια διαδικασία δημιουργικής δράσης. Έννοιες, δηλαδή, τις οποίες συναντούμε στο έργο και τον βίο του Άγγελου Δεληβορριά, τον άνθρωπο στον οποίο οφείλεται η εκ νέου ανακάλυψη του Αμυκλαίου και η απόδοσή του στο κοινό. Προσωπικά, πιστεύω πως με τις συνεχείς προσπάθειές μας σύνδεσης του χώρου με τους ανθρώπους της κοινότητας Αμυκλών και της Σπάρτης, πετύχαμε ήδη κάτι σημαντικό προς αυτή την κατεύθυνση. Το ουσιαστικό, όμως, βήμα για την θωράκιση αυτής της πορείας έγινε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας, με την ολοκλήρωση του έργου ανάδειξης του Αμυκλαίου, για το οποίο της αξίζουν θερμά συγχαρητήρια. Το προσωπικό μου όραμα αναφέρεται, λοιπόν, σε μια πρακτική διάσταση: στην καλή συνεργασία και στήριξη του έργου της Εφορείας Αρχαιοτήτων, και στη συμβολή όλων -πανεπιστήμια, Τοπική Αυτοδιοίκηση Α’ και Β’ βαθμού, συλλογικότητες και οι πολίτες- με στόχο τη διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών για να λειτουργήσει ο χώρος στο πλαίσιο που περιέγραψα παραπάνω. Μόνο έτσι θα εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα της λειτουργίας του Αμυκλαίου και θα αποφευχθεί το φαινόμενο της εγκατάλειψης και λήθης, που δυστυχώς χαρακτηρίζει ακόμα πολλά σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος στη χώρα μας.
