Η παράδοση της Ελληνικής Αυτοδιοίκησης βρίσκει τις ρίζες της στις κοινότητες του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα του ΄21, στα χωριά της Εθνικής αντίστασης, στα λαϊκά συμβούλια της ανάγκης. Αλλά και στον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που το 1912 με βαθιά πίστη στη λαϊκή κυριαρχία, επέλεξε να καταργήσει τους βαυαρικούς προσανατολισμένους στην πελατειακή διοίκηση στους δήμους και να δημιουργήσει αυτοδύναμες κοινότητες, δίνοντας φωνή στην τοπική κοινωνία.
Στον απόηχο των διαδοχικών μεταρρυθμίσεων του «Καποδίστρια», του «Καλλικράτη» και του «Κλεισθένη», έστω και στοιχειωδώς έδιναν κάποιο ρόλο στους Προέδρους και τα Τοπικά Συμβούλια. Αποδεικνύεται ότι πλέον δεν αρκούσε!
Όμως τα τελευταία νομοσχέδια, όπως ο νόμος 5043/2023, αλλά ο προτεινόμενος εκλογικός νόμος και ο νέος κώδικας του ΥΠΕΣ βάζουν οριστική «ταφόπλακα» στον ρόλο των Τοπικών Κοινοτήτων, αν και αυτές είναι οι φυσικοί φορείς της εγγύτητας, της καθημερινότητας και της δημοκρατίας στην πράξη. Υποβαθμίζονται σε διεκπεραιωτικούς κρίκους μιας υπερσυγκεντρωτικής δομής και της δήμαρχο-τοπικής εξουσίας στο όνομα της «κυβερνησιμότητας».
Το αποτέλεσμα; Η συμμετοχή υποχωρεί. Η αδιαφορία ριζώνει. Οι πολίτες νιώθουν ότι δεν αποφασίζουν για τίποτα, ούτε για το φωτισμό του δρόμου τους, ούτε για την αξιοποίηση του παλιού σχολείου, ούτε για τα έργα που διαμορφώνουν το αύριο του τόπου τους.
Κι όμως, οι κοινότητες δεν είναι ούτε υποκαταστήματα, ούτε τοπικά παραρτήματα του δημάρχου. Είναι ζωντανές μονάδες συμμετοχικής δημοκρατίας, με κοινωνική μνήμη, γεωφυσική ταυτότητα και αναπτυξιακή σημασία. Είναι οι εστίες όπου αναπνέει η δημοκρατία ή ασφυκτιά η αδιαφορία.
Η πάγια προκαταβολή απέτυχε. Αντί να ενισχύσει τις τοπικές πρωτοβουλίες, εξελίχθηκε σε μηχανισμό εξάρτησης. Έκανε τους προέδρους παρακλητικούς στα γραφεία των δημάρχων, κυνηγώντας υποσχέσεις, ψήφους και εργολαβίες για μικρο-έργα στα χωριά τους.
Ήρθε η ώρα για αλλαγή παραδείγματος
Στην Ευρώπη, ο ρόλος των τοπικών κοινοτήτων είναι ενισχυμένος και ουσιαστικός. Στη Γερμανία, τα Ortsbeiräte (τοπικά συμβούλια) έχουν συμβουλευτική και αποφασιστική αρμοδιότητα σε ζητήματα που αφορούν άμεσα την τοπική κοινωνία.
Στη Γαλλία, οι communes παραμένουν ο πρώτος βαθμός της τοπικής αυτοδιοίκησης με σημαντικό ρόλο, ανεξάρτητα από την ένταξή τους σε μεγαλύτερους δημοτικούς σχηματισμούς.
Στην Ιταλία, οι municipi λειτουργούν εντός των μεγάλων δήμων ως αυτόνομες υποενότητες με δικό τους προϋπολογισμό και λειτουργίες.
Κοινός παρονομαστής: ένα πλέγμα αρμοδιοτήτων, πόρων και θεσμικής κατοχύρωσης που επιτρέπει στις τοπικές κοινότητες να σχεδιάζουν και να υλοποιούν δράσεις με βάση τις ανάγκες των πολιτών.
Η Ευρωπαϊκή Χάρτα Τοπικής Αυτονομίας (ΕΧΤΑ) - η οποία έχει κυρωθεί από την ελληνική Πολιτεία - ορίζει ότι οι δημόσιες υποθέσεις πρέπει να ανατίθενται στις αρχές που βρίσκονται πλησιέστερα στον πολίτη (άρθρο 4, §3).
Σε μια εποχή που η Δημοκρατία βάλλεται, το αίτημα για ισχυρές, αυτοτελείς κοινότητες εντός των Δήμων, δεν είναι απλώς θεσμικό. Είναι ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό. Για να πάψει η αυτοδιοίκηση να είναι παράρτημα των κομματικών μηχανισμών και τοπικών συμφερόντων και να γίνει πάλι έκφραση του πολίτη και της καθημερινής ζωής.
Το μέλλον των κοινοτήτων δεν είναι στο περιθώριο. Είναι στην πρωτοπορία ενός νέου μοντέλου δημοκρατίας: εγγύτερης, πλουραλιστικής και συμμετοχικής. Αρκεί η πολιτική βούληση. Τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο.
Η ενδυνάμωση των τοπικών κοινοτήτων μπορεί να γίνει με νόμο, εντός του υφιστάμενου συνταγματικού πλαισίου. Όσοι επικαλούνται προσκόμματα συνταγματικής νομιμότητας, θα πρέπει να απαντήσουν πώς γίνεται να ανοίγει η συζήτηση για ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων, παρακάμπτοντας το άρθρο 16 του Συντάγματος - και να θεωρείται σχεδόν «αντισυνταγματική» η απόδοση αρμοδιοτήτων και πόρων στις κοινότητες ενός Δήμου, όπως προβλέπεται στο άρθρο 102. Το άρθρο 102 του Ελληνικού Συντάγματος δεν απαγορεύει τη θεσμοθέτηση εσωτερικής αποκέντρωσης εντός των Δήμων - η παροχή αποφασιστικών αρμοδιοτήτων στις Κοινότητες είναι δυνατή, εφόσον δεν δημιουργούνται τρίτοι βαθμοί αυτοδιοίκησης.
Η αλήθεια είναι απλή: οι τοπικές κοινότητες μπορούν να αποκτήσουν αυτοτελή ρόλο, εφόσον το θελήσει η πολιτεία. Η αυτοδιοίκηση δεν μπορεί να παραμένει υπόθεση δημάρχων-τοπαρχών. Δεν μπορεί οι κάτοικοι να είναι θεατές στο μέλλον του τόπου τους. Ούτε να εξαρτώνται από μια πάγια προκαταβολή, η οποία κατέληξε να αναπαράγει κομματικά δίκτυα και πελατειακές σχέσεις.
Η αναγέννηση των τοπικών κοινοτήτων περνά μέσα από έναν τοπικό δημοκρατικό προγραμματισμό που δεν θα βασίζεται σε αδιαφανείς πρακτικές, αλλά σε σαφή πληθυσμιακά και γεωγραφικά κριτήρια, με ανταποδοτικό προϋπολογισμό για την καθημερινότητα και για έργα μικρής κλίμακας. Έργα δηλαδή που έχουν άμεσο αντίκτυπο στη ζωή των κατοίκων: αγροτική οδοποιία, τοπικός φωτισμός, παιδικές χαρές, μικρές υποδομές κοινής ωφέλειας.
Προτάσεις για ένα νέο θεσμικό πλαίσιο
-Αναγνώριση των τοπικών κοινοτήτων ως αυτοτελών οργανισμών εντός των δήμων, με αποφασιστικές αρμοδιότητες σε τοπικά ζητήματα (υποδομές, περιβάλλον, πολιτισμός, κοινωνική μέριμνα).
-Δημιουργία τοπικού προϋπολογισμού με βάση τις ανάγκες και τις προτεραιότητες που αναδεικνύονται μέσω συμμετοχικών διαδικασιών (λαϊκές συνελεύσεις, διαβουλεύσεις, ψηφοφορίες).
-Αυτόνομη εκλογή προέδρων και συμβουλίων κοινοτήτων με ξεχωριστά ψηφοδέλτια από τους υποψήφιους δημάρχους, ώστε να απεμπλακούν από την κομματική χειραγώγηση.
-Θεσμική ένταξη των κοινοτήτων στον ενιαίο αναπτυξιακό και συμμετοχικό προγραμματισμό κάθε δήμου, τόσο σε ετήσιο όσο και σε πενταετές επίπεδο.
-Δημιουργία Τοπικών Στρατηγικών Συμβουλίων Πολιτών (TΣΣΠ).
-Εκπαιδευτικά προγράμματα Τοπικής Διακυβέρνησης για Πολίτες (LGEP)
-Σύστημα κοινωνικής επιχειρηματικότητας (Social Enterprise Consensus System)
Η εμπειρία της πάγιας προκαταβολής προς τους προέδρους των κοινοτήτων, παρά τις αρχικές ελπίδες, απέτυχε. Αντί να ενισχύσει την αυτονομία, αναπαρήγαγε τον παλαιό κομματισμό και τις πελατειακές εξαρτήσεις, καθώς το ύψος και η αποδοχή της προκαταβολής εξαρτώνται από τη βούληση του εκάστοτε δημάρχου. Πρόκειται για μια ακόμη απόδειξη ότι η σημερινή αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης αποτυγχάνει να ενισχύσει την εμπιστοσύνη και την ισότητα.
Γι’ αυτό και η ανάγκη για διαφανείς, καθολικούς, θεσμικά κατοχυρωμένους μηχανισμούς κατανομής πόρων είναι επιτακτική. Μόνο έτσι οι κοινότητες θα αποκτήσουν πραγματικό λόγο και ρόλο.
